بحران آب در ایران بیش از آنکه مسئله‌ای مهندسی باشد، مسئله‌ای اجتماعی و فرهنگی است

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو، به نقل از پیام ما، حال آب اصلاً خوب نیست! سدها خالی و منابع زیرِ زمین تا حد ممکن تخلیه شده است. آسمان خیال باریدن ندارد و خشکسالی‌های متوالی و تأثیرات آشکار تغییراقلیم، اکنون به یک تهدید بزرگ و تمدنی بدل شده است؛ تهدیدی که نه‌فقط زیست‌بوم ایران، بلکه بنیان‌های اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی جامعه را نشانه رفته است. در چنین شرایطی، ادامه روایت‌های قدیمی و تکراری درباره کمبود آب و لزوم صرفه‌جویی، دیگر کارساز نیست. ما نیازمند «ساخت روایت جدیدی از آب» هستیم؛ روایتی که مردم را در متن بحران قرار دهد و مسئولیت‌پذیری جمعی را تقویت کند، نه اینکه با خواهش و التماس از مردم بخواهیم آب کمتر مصرف کنند.

 

کم‌آبی در بخش بزرگی از ایران جبر جغرافیایی و واقعیت تاریخی‌ است؛ اما آنچه امروز شاهدیم، ترکیبی از فشارهای بی‌سابقه طبیعی و انسانی است. تغییراقلیم، افزایش دما، کاهش بارش و افت منابع زیرزمینی در کنار توسعه نامتوازن کشاورزی و مصرف فراوان شهری، کشور را به‌سمت بحرانی سوق داده است که برخی آن را «تهدیدی تمدنی» می‌نامند. این تعبیر تصادفی نیست؛ چراکه تاریخ ایران نشان داده تداوم حیات اجتماعی و سیاسی ما همواره با مدیریت آب گره خورده است. اگر آب در یک منطقه نباشد، هیچ نهادی از اقتصاد و فرهنگ تا امنیت و زندگی پایدار نخواهد ماند.

از دیدگاه جامعه‌شناسان، رفتار مصرفی مردم در حوزه آب صرفاً نتیجه کمبود آگاهی یا ضعف آموزش نیست؛ مصرف آب در ایران ریشه در فرهنگ، ساختارهای اقتصادی و حتی روابط قدرت دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد بسیاری از شهروندان، بحران آب را یا جدی نمی‌گیرند، یا مسئولیت اصلی آن را بر دوش دولت و کشاورزان می‌دانند. درحالی‌که در زندگی روزمره، الگوی مصرفی خانوارها، بی‌توجهی به هزینه واقعی آب و نبود حس تعلق به منابع محلی، همگی به تشدید بحران دامن می‌زند. از نگاه جامعه‌شناسی، تغییر این الگوها نیازمند بازسازی معنا و ارزش اجتماعی آب است؛ یعنی مردم باید دوباره درک کنند که آب چیزی فراتر از یک «کالا» است و بقای حیات جمعی به آن وابسته است.

 

روش‌های سنتی اطلاع‌رسانی، مانند نصب بیلبوردهای صرفه‌جویی یا پخش پیام‌های کلیشه‌ای در تلویزیون، دیگر توانایی ایجاد تغییر را ندارند. در عصر شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات تعاملی، اطلاع‌رسانی یک‌طرفه نه‌تنها بی‌اثر، بلکه در مواردی ضداثر است. امروز باید به‌جای نصیحت و هشدارهای کلی، از گفت‌وگو، شفافیت و روایتگری بهره برد. اطلاع‌رسانی مؤثر درباره آب باید چند ویژگی داشته باشد. اول اینکه باید بدانند وضعیت منابع آبی دقیقاً چگونه است؛ چراکه پنهان‌کاری اعتماد عمومی را از بین می‌برد. دوم اینکه هر منطقه با مسائل و فرهنگ مصرفی خاص خود مواجه است و پیام یکسان برای همه شهرها و روستاها کارایی ندارد. و نکته سوم، مردم باید نه شنونده و مخاطب منفعل، بلکه شریک در گفت‌وگو و تصمیم‌گیری و عمل باشند. زن خانه‌دار نباید شنونده آگهی کاهش مصرف باشد، خود او باید ترویج‌دهنده مصرف بهینه آب شود.

 

تغییر رفتار مصرف‌کنندگان تنها با توصیه و اجبار ممکن نیست. جامعه‌شناسی بر نقش «معنا»، «هنجار اجتماعی» و «شبکه‌های اعتماد» در تغییر رفتار تأکید می‌کند. اگر صرفه‌جویی در آب به یک ارزش اجتماعی تبدیل شود و افراد احساس کنند دیگران نیز همان مسیر را می‌روند، احتمال تغییر بیشتر خواهد بود. علاوه‌براین، مشارکت واقعی مردم از طریق شوراهای محلی، سازمان‌های مدنی و حتی مدارس، می‌تواند احساس مالکیت نسبت به منابع آبی را تقویت کند. مردم زمانی رفتار خود را اصلاح می‌کنند که بدانند صدایشان شنیده می‌شود و نقششان در تصمیمات دیده می‌شود.

برای ساخت روایت تازه درباره آب، باید از قالب‌های قدیمی فاصله گرفت. محتوای خشک، تکراری و هشداردهنده دیگر توجه جامعه را جلب نمی‌کند. در مقابل، می‌توان از ابزارهای خلاقانه بهره برد:

 

 

 

 

بحران آب در ایران بیش از آنکه مسئله‌ای مهندسی باشد، مسئله‌ای اجتماعی و فرهنگی است. جامعه‌شناسی تأکید دارد بدون تغییر در معنا و ارزش اجتماعی آب، هیچ اصلاح فنی و مدیریتی به نتیجه پایدار نمی‌رسد. بنابراین، ساخت «روایت جدید آب» ضرورتی حیاتی است؛ روایتی که با زبان مردم سخن بگوید و به‌جای نصیحت، از گفت‌وگو بهره برد.